HALUK AHMET GÜMÜŞ
24. Dönem CHP Balıkesir Milletvekili
(1) DÜNYA EKONOMİSİ SIKINTIDA RESESYON BEKLENTİSİ KÜRESEL KRİZİ ÇAĞIRABİLİR.
Bir çağın kapanıp başka bir çağa geçişi aslında 2018 den bu yana yaşıyoruz.
Yeni çağın adı bir çok analiste göre “bilgi çağı”dır.
Bilgi çağının sinyalleri yavaş yavaş yükseldi ve bu yaşadığımız yıllarda sorunların da yükselip ülkeleri zorlamasıyla ağırlıklı olarak bir geçişe giriyoruz diyebiliriz.
Çağ dediğimizde tabiki 50-100 yıllık dönemler kastedilmiyor; yüzyıllar ve bazende bin yıllar süren bir süreçden sözediliyor; Avcı-toplayıcı toplum, köleci toplum, feodal toplum ve en son kapitalizm (para) çağı gibi.
Artık içinde olduğunuz yeni şartların işleyiş ihtiyaçları, kişisel ve toplumsal ihtiyaçlar farklılaşıyor. Mevcut sistemin sorunları aşılamaz hale gelmiş durumda. Birçok alanda çöküş ve patlama beklentisi hakim.
“Para Toplumu Çağı”nın yaklaşık 250-300 yıl süren bir serüvenden sonra son nefesini vermekte olduğu tüm verilerin gösterdiklerini Dünya apaçık gözlemliyor.
Belliki bu çağın sonu büyük bir ekonomik krizle olacaktır. Aslında bir çok ekonomist 2008 de yaşanan krizi küresel ekonomik sistemi çökertebilecek, ancak etkisi ertelenen bir küresel kriz olarak tanımladı. Bu kriz ne kadar gizlenmeye çalışılsa da parasal müdehale araçları vasıtasıyla atlatıldı; Krizi atlatmak için ABD son iki yüzyılda bastığı paranın tam 4 katını nakit olarak basarak piyasaya sürdü. Benzeri emisyon AB de Amerika’da olanın iki katı, Japonya ise 6 katı civarında gerçekleşti. Nakit dolar 4,5 trilyona yükseltilmiş oldu.
2008’e gelindiğinde ABD’deki kredi türevlerinin normalin 27 katına yükselmesi ve verilen kredilerin geri dönüşlerindeki sorunların tehlikeli boyutlara varması sistemi çevrilemez hale getirmişti ve piyasalar alt-üst olmuştu. Sonuçta bir çok şirket batmış, birçoğu desteklerle kurtulmuş ve anlı şanlı bankaların hisse senetleri çöp denebilecek değerlere düşmüştü.
Tabi bu arada ABD’deki Suudi ve Rusya kökenli birçok parasal değer buhar olmuştu.
Merkez bankaları para basarken, bankacılık sisteminin kağıt üzerinde verdiği kredilerle piyasada sanal para-kredi tutarını artırdığı bir Dünya’da yaşıyoruz. Dünya milli gelirleri toplamı 88 trilyon Dolar’ken piyasada borç ilişkileri ile kağıt üzerindekiler dahil 830 trilyon Dolar’ı aşmış bir değerin var olduğu bir küresel sistem içindeyiz.
Bankalar merkez bankalarına ülkelere göre %0-10 arası teminat göstererek kredi veriyorlar ve ortada olmayan ama kağıt üzerinde kredi olarak verilen paradan para kazanıyorlar. Ancak böyle yaparak para hacmini sanal olarak şişiriyorlar ve büyük bir sorun olan piyasalardaki balonlaşmaya neden oluyorlar.
Bu paralar veya para türevi kağıtlar sistem gereği 1970 yılından bu yana taşıdıkları imza üzerinden itibari bir değer. Kısaca karşılığı yok. Herhangi bir kriz durumunda veya piyasaya sürülen parayla değeri her an düşebilir. Yapı böyle.
2008 krizinde küresel bir çöküşün ertelediğini söylemiştik. Piyasaya daha çok para sürerek çöküş ertelendi ama sorun daha da büyüdü. Piyasa daha da balonlaştı. ABD’de normalizasyona dönmek için piyasaya sürülen Dolar’ın %50 sinin çekilmesi planlanmıştı. Sadece bir trilyon Dolar’ı çektiler ve söylendiğine göre yaktılar. Ama sorun çözülmedi piyasalar nakit bulamamaktan şikayetçi oldu, işler kötüye gitmeye, faiz ve repo piyasaları yükselmeye başladı; Çünkü bu balonlaşma sürecinde piyasanın işleyişi iyice bozulmuş yeterli kar edemeyen şirketler kendilerini kredilerle çevirmeye başlamışlardı.
Zombi şirket denilen bu şirketlerin karları aldıkları kredinin faizini dahi ödemekte zorlanıyordu. Bu şirketler derecelendirme şirketlerinden “kredi alabilir” notu alıyor ve bu aldıkları krediyle kendi hisselerini satın alıyorlardı. Şu an dahi Dünya’nın önemli borsalarındaki kağıtların değerleri yükseliyor ancak karlılık ve üretimi gösteren oranlar önde gelen ülkelerin genelinde ve ABD’de düşmektedir. Ahlaklı denilemeyecek bu uygulama ile şirket hisselerinin değeri yükseltiyor ve finansal balonun büyümesi devam ediyor.
Basında bu şirketlerin çoğunun hesap hataları vb nedenlerle sözkonusu kredi alabilmek için kredibilite notlarını aldıkları yazılıyor. Gerçek durumları ortaya çıktıkça da notlar indiriliyor ve skandal olarak anılıyorlar. Bu tür şirketlerin sayıları yazıkki giderek sayıları olağanüstü artıyor. 3,5 trilyon Dolarlık tehlikeli pozisyon sözkonusu.
IMF’nin Bulgar asıllı yeni başkanına göre “Dünya çapında 19 trilyon Dolarlık şirket borcunda sıkıntı var.”
Yatırım yapılabilir nota sahip şirketlerin. Borçları ile gelirleri arasındaki oran 2008 krizinde iki kat iken bugün üç kata yükselmiş durumda.
ZOMBİ ŞİRKETLER BÜYÜK TEHLİKE ARZEDİYOR. ABD’DE HER ÜÇ ŞİRKETTEN, DÜNYADA İSE 4 ŞİRKETTEN BİRİ ZOMBİ.
ABD’de her üç şirketten biri, Dünya genelinde ise %25’i (Source: QUICK-FactSet ) zombi şirket statüsünde olduğu gösteriliyor.
Elbetteki bu durumdaki bir sistem sürdürülemez durumdadır. Karlılıklar düşmüştür ve mevcut sistem sağlıklı olarak işletilememektedir.
Sonuç olarak şunu eklemek lazım; ABD’de şirket borçları grafiği tepe yaptığında kriz arkadan gelmiştir. Şimdi ise borçlar diğer tepe dönemlerinden de yüksek durumda.
ABD’deki şartlar ve Dolar’ındurumunu etkileyen müdehale araçları nedeniyle belki patlama başka bir ülkenin ekonomisinden başlayabilir, ancak bu büyük ihtimalle yine ABD’yi vuracak ve ABD krizi büyük Dünya krizi anlamına gelecektir.
Bugün IMF ve birçok ekonomist 2020’de resesyona hazır olun derken, ABD ekonomisinde yine nakit ihtiyacı başgösterdi. Ocağın ortasına kadar FED’in 500 milyar Dolar basması kararlaştırıldı. Ancak yine Dünya ekonomisinde yavaşlama devam ediyor. ABD’de tüketici güven endeksi düşüyor.
Buna karşılık Dünya’da bir çok ülke yeni şartları değerlendirip kendi ekonomik ve siyasi egemenliğini genişletme arayışına girmiş durumda. Bir çok ülkenin ABD Dolarına güveni azalıyor. Bunun en belirgin göstergeleri ülkelerin “rezerv para stokları”daki farklılaşma ve ülkelerin yerli paraları ile ticaret yapma eğilimlerinin büyümesidir.
DOLARIN VE EURO’UN REZERV PARA OLMA POZİSYONU GERİLİYOR. NİÇİN ALTIN ALIMLARI YÜKSELİYOR?
ABD Doları’nın küresel rezerv payı 2001 yılında %72 iken 2018 de %62’ye geriledi(IMF Data) şu an için %59’a indiği konuşuluyor. ( Source: Die Welt in Bloomberg news)
Euro ilk çıktığında küresel pay %18 den yaşamına başlamış ve bir ara %28 e kadar çıkmış ama şuan %21 seviyesine inmiş durumda. Doların rezerv para olma oranının %50’ye inmesinin ekonomik kıyametin başlaması için yeterli olacağı da konuşulan diğer konulardan biri.
Dolar rezervleri Dünya’nın bir çok ülkesinde yerini sessizce altın rezervlerine bırakıyor. Ülkeler olağanüstü duruma karşı hızla altın rezervlerini büyütüyorlar. Bu rezervleri ülkenin olağanüstü durumlarda bir başlangıç olarak kullanabilmeleri için güvence altına alıyorlar.
Doların çöküşü durumunda (ki bundan diğer paralarda etkilenecektir) yerine sanal paraların hızla İkame edilmesi durumu belirsizdir. Henüz ortada yeni bir parasal sistem için uluslararası mütabakat yoktur.
Aslında “bilgi çağı” diye adlandırılan dönemin muhtemel ekonomik işleyiş beklentileri hakkında konuşanlar çoktur ama bu çağın ekonomik modellemesini yapan bir ekonomist henüz yoktur.
ABD ekonomisi kriz sonrası Dolar’la birlikte şimdiki etkisini yitireceğinden ortaya çıkabilecek küresel irade boşluğu nasıl dolacaktır? Uluslararası ilişkiler nasıl bir sistemle işleyecektir?
Belirsizlik olağanüstü şartlarda hat safhaya yükselebilecektir. Muhtemel senaryo sayılan bu duruma hazırlık için ve kendilerini güvence altına almak kaygısıyla ülkeler sınırlı değerler olarak kabul edilen değerli madenlere yönelmeye başlamışlardır (Krizin hemen öncesinde yine krizle mücadele için karşılıksız doların ve diğer konvertibl paraların aşırı basılması sözkonusu olabilecektir. Ancak baş edilemesi çok zor olabilecek krizde bu paralarda büyük bir değer erozyonu yaşanabilir.)
Tabi bu tür olağanüstü koşullar yaşandığında Dolar’ın veya yeni çıkarılacak paranın altın endeksli olması da sözkonusu olabilecektir (Çin ekonomisi buna benzer bir uygulamayı Yuan’la petrol alımlarında parasını altına endeksleyerek kısmen başlatmıştır). Doların altına endekslenmesi veya altın endeksli yeni paraların çıkartılması durumunda altının değerinin kat kat artırma ihtimali vardır. Bireyler arasında yaygın bir bilgi olmamasına karşın ülkeler bu ihtimalin bilincindedir. Bugün için altın fiyatları yükselirken alımları en yüksek düzeyde artmaktadır.
Türkiye de yüksek altın alımı yapan ülkeler arasındadır ve ayrıca halkın elindeki altın miktarıyla birlikte Türkiye’deki toplam altın miktarının ABD’nin nin sahip olduğunun yarısı düzeyine yaklaştığı iddia edilmektedir.
KÜRESEL KRİZDEN KAÇIŞ YOK. NE KADAR GEÇ OLURSA YIKICI ETKİSİ O KADAR ARTACAK…
Sonuç olarak bir çok ekonomiste göre en büyük olasılık beklentisi bu yıldır ve en geç 4 yıl içinde mutlaka yaşanacaktır. Nihayetinde tüm Dünya ekonomik sistemi değişikliğe uğrayacak, olağanüstü durum ekonomik sistemde köklü değişikliklere yol açacağı gibi Dünya jeopolitiğini de çok yüksek boyutlarda etkileyecektir.
Kriz konusunda yazan yazarların beklentileri: Bu yıl yani 2020’de kriz olma ihtimali beklentileri %75 ile %25 arasında değişmektedir (Gerçekte bu yıl için beklentiler daha yüksekken FED’in yeni para basma kararıyla biraz düşmüştür. Ancak ertelenen kriz yuvarlanan kartopu gibidir. Etkisi daha da büyük olacaktır.
Türkiye kriz ortamlarına giriş için en kırılgan ülkeler arasında gözükmesine rağmen, kriz deneyimleri ve kaynakları açısından krizle en erken baş edebilecek ülkelerin başında sayılmakdadır.
Trump durumun farkındadır bu nedenle ön alıp ABD’nin geçmişte Dolar avantajını dayanarak daha rahat yapabildiği uluslararası yatırımları içeriye çekme gayreti içindedir. ABD Başkanı bir açıdan yurt içindeki ekonomik şartları düzeltmeye çalışırken diğer taraftan adeta ülkeyi kriz sonrası şartlara hazırlamaya çalışmaktadır; Çeşmenin suyunun yakın bir tarihte kesilebileceğini varsaydığından uluslararası anlaşmaları ABD lehine yeniden ele almaktadır. Bu konuda kısmen başarılı da olmuştur. Ancak bu tür başarıların parasal sorunların ana meselelelerini çözebilmesi için zaman çok geçtir.
Dünya’nın artık ABD ve Dolar liderliği dışında başka çözümlere ihtiyacı bir çok zorluk ve zorunluluğu dayatacaktır.
