Ayasofya yalnızca bir yapı değil; tarihin, kültürlerin, inançların bir bütünü, önemli bir tarih sentezinin anlatısıdır. Ayasofya’nın her noktası, her parçası, çağlar arasında kurulmuş önemli bir köprüdür. Geçmişin derin izlerini barındırırken, iki büyük imparatorluk olan Bizans ve Osmanlı’nın sembolik, sanatsal ve tarihsel sentezine ev sahipliği yapar.
Bizans döneminde, Ayasofya’nın inşa amacı yalnızca ibadet yeri yapmak değil, dönemin Bizans İmparatorluğu’nun ve Bizans İmparatoru 1. Justinianus’un ihtişamı, güç ve kudretini sembolize ederek diğer imparatorluklara bunu hissettirmeye yönelik bir yapı olmasıdır. Buna en önemli örnek ise Ayasofya’nın kubbesinin büyüklüğüdür. Tarihteki en önemli güç göstergelerinden biri ibadet yerlerinin kubbesinin büyüklüğü ile sergilenmiştir çünkü kubbelerin büyüklüğü demek gücü ve Tanrı ile olan doğrudan bağlantıları simgelemektedir.
Bizans’ta kendi gücünü simgelemek için bu eşsiz yapıyı en önemli güç simgelerinden birini kullanarak yansıtmıştır. Ayasofya’nın mimarı Tralles’li Isidore ve Anthemios bu güç simgesini kullanarak her şeyin üzerinde kalan bir kubbe inşa tasarladılar, ve artık bu sembol Bizans’ın gücünü tüm dünyaya duyurmuştu çünkü Ayasofya’nın kubbesi tıpkı Tanrı’nın yeryüzündeki her şeyin üstünde olduğu gibi en yukarıda, her şeyin üzerindeydi.
Muazzam yapı Ayasofya’nın hayranlık uyandıran etkisi yalnız mimarisiyle sınırlı değildi. İç mekanı öyle tasarlandı ki yapının freskleri ve mozaikleri Bizans’ın zarifliğini yansıtmak istendi. Mozaikler İsa’nın, Meryem Ana’nın ve İncil’in sahnelerinin tasvirlerini ve Bizans’ın inancının temellerini yansıtmaktadır.
Ancak 1453’te İstanbul’un Osmanlı tarafından fethedilmesiyle Bizans’ın en önemli güç simgesi çöktü ve artık Ayasofya yepyeni bir kimlik kazanmıştı. Fatih Sultan Mehmet’in zaferiyle artık İstanbul’un en önemli güç simgesi Bizans’ı değil Osmanlı’yı sembolize ediyordu. Osmanlı’nın zaferiyle Ayasofya’nın camiye dönüştürülmesi sadece dini bir dönüşüm yaşatmak değil, Osmanlı’nın Bizans’ı devirip en önemli güç simgesini de alıp tüm dünyaya Fatih’in zaferini ve gücünü göstermekti.
Ayasofya zamanla kültürel bir sentezin kapılarını araladı. Bizans’tan devralınan bu kutsal mirası Osmanlı kendi sanatsal estetiğiyle harmanlayarak iki büyük imparatorluğun ve iki ayrı dinin sentezi haline getirdi. Osmanlı kendi estetiğini Ayasofya’ya kazandırırken Bizans’ın sanatına da herkesi hayran bırakan bir saygı gösterdi. Bizans mozaiklerinin üstünü kapatmadan minyatür tarzda sembolize edildi, hat sanatıyla renklendirildi, minberler ve mihraplarla şekillendirildi. Çoğu figür Bizans’ın işlediği şekilde bırakıldı burada ise tek amaç vardı; dini figürler farklı olsalar da Tanrı’nın mutlak egemenliğini sembolize ediyorlardı.
Ayasofya, hiçbir zaman sadece bir ibadet yeri olmadı, medeniyetlerin, imparatorlukların ve dinlerin en önemli kaynaşma noktası haline gelmiş eşsiz bir yapıdır. Dönemlerin sınırlarını aşan sanat, görsel, ve mimari sentezini yansıtan dönüm noktasıdır. İçindeki mozaikler, figürler ve hatlar hala yalnız dini bir anlatıyı değil, iki büyük imparatorluğun sanatsal ve kültürel sentezini de bizlere yansıtmaya devam ediyor. Kısacası, Ayasofya her taşında, duvarında, her noktasında geçmişin geleceğe öğretilerini taşırken geçmişin izleriyle geleceği şekillendiren her iki dünyanın buluşma noktasıdır.