Kırgız edebiyatının yanı sıra Rus ve Türk edebiyatında da önde gelen isimlerden biri olan Aytmatov, eserleriyle dünya çapında milyonlarca okuyucuya ulaştı.
Dünyaca ünlü Kırgız yazar, diplomat ve devlet adamı Cengiz Aytmatov, doğumunun 95. yılında anılıyor.
Kırgız edebiyatının yanı sıra Rus ve Türk edebiyatında da önde gelen isimlerden biri olan Aytmatov, “Beyaz Gemi”, “Cemile”, “Selvi Boylum Al Yazmalım”, “Gün Olur Asra Bedel”, “Cengiz Han’a Küsen Bulut”, “Elveda Gülsarı”, “Dişi Kurdun Rüyaları” ve “Toprak Ana” adlı çalışmalara imza attı.
Aytmatov, devlet adamı Torekul Aytmatov ile Tatar asıllı tiyatro sanatçısı ve öğretmen Nagima Aytmatov’un çocuğu olarak Kırgızistan’ın Talas bölgesinin Şeker köyünde 12 Aralık 1928’de dünyaya geldi.
Devlet adamı olan babası Torekul, Kırgız topraklarında “devlet sırlarını ifşa ettiği” iddiasıyla 1937’de tutuklanarak kurşuna dizildi.
Babasının mezarı, 53 yıl sonra Kırgızistan’ın bağımsızlığını ilan etmesinin ardından Tanrı Dağı’nın eteklerinde bulundu.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra 1946’da ailesiyle Cambul’a (Kazakistan’ın Taraz şehri) taşınan Aytmatov, Veteriner Teknik Okuluna girdi ve yüksek öğrenimini 1953’te Bişkek’teki Tarım Enstitüsünde tamamladı.
Yazarlık kariyerine Moskova’da başlayan usta edebiyatçı, 1952’de kaleme aldığı “Gazeteci Cyuda” adlı öyküde, savaş sonrası açlık ve sefalet çeken Japon çocuklarının yaşamlarını işledi.
Aytmatov, 1956-1958 döneminde Rusya’nın başkenti Moskova’daki Maksim Gorki Edebiyat Enstitüsünde eğitimine devam etti.
“Cemile” adlı eseriyle ününü genişletti
Aytmatov, 1958’de yazdığı aşk romanı “Cemile” adlı eserini, Fransız yazar Louis Aragon’un Fransızcaya çevirmesinin ardından daha fazla tanınmaya başladı.
Edebi Kırgızistan Dergisi’nde (1959-1965) editörlük görevini üstlenen Aytmatov, “Pravda” gazetesinin Kırgızistan’daki muhabiri olarak çalıştı.
Aytmatov’un “İlk Öğretmen (1962)”, “Ana Alan (1963)” ve Lenin Ödülü’nü aldığı “Dağlar ve Bozkır Masalları (1963)” adlı eserleri yayımlandı.
Eserleriyle 1957’de Sovyet Yazarlar Birliği’ne kabul edilen, 1963’te Lenin Ödülü’ne layık görülen yazar, “Selvi Boylum Al Yazmalım” 1970’te ve “Gün Olur Asra Bedel” adlı ilk romanını 1980’de yazdı.
Yazar, 1966-1989 ve 1989-1991’de Sovyetler Birliği parlamentosunda iki dönem milletvekili olarak görev yaptı. Aytmatov, Sovyet Birliği’nin eski Devlet Başkanı ve son lideri Mihail Gorbaçov’un danışmanlığını yapan 5 kişiden biri oldu.
Yazarın Sovyetler Birliği döneminde yayımlanan insana, yaşama ve doğaya dair son eseri, “Dişi Kurdun Rüyaları (1986)” adlı romanı oldu.
Sovyetler Birliği’nin son dönemi sayılan 1988-1990’da Aytmatov, okuyucuyu yabancı edebiyattaki en son gelişmelerle tanıştıran Yabancı Edebiyat dergisinin genel yayın yönetmenliği yaptı.
Kırgızistan’ın bağımsızlığının ilan edilmesinin ardından Aytmatov, 1996’da “kültür elçisi” sıfatıyla Kırgızistan’ın UNESCO temsilciliğine tayin edildi.
Yazar, Mart 2008’e kadar Kırgızistan’ın Fransa, Belçika, Lüksemburg ve Hollanda Büyükelçisi olarak görev yaptı.
Aytmatov, Türkiye’de 1977’te tanındı
Aytmatov, 1970’te kaleme aldığı “Selvi Boylum Al Yazmalım” adlı romanıyla Türkiye’de tanındı.
Kitaptan uyarlanan ve başrollerinde Kadir İnanır ile Türkan Şoray’ın rol aldığı aynı adlı film (1977), Türk sinemasının klasikleri arasında yer aldı.
Aytmatov, 79 yaşında Almanya’da hayatını kaybetti
Yazar, 2008’de Rus televizyon kanalının belgesel çekimleri için gittiği Tataristan’ın başkenti Kazan’da ani böbrek rahatsızlığı geçirirken, tedavi için götürüldüğü Almanya’da 10 Haziran 2008’de 79 yaşındayken hayatını kaybetti.
Aytmatov, babasının mezarının bulunduğu Kırgızistan’ın başkenti Bişkek’e 25 kilometre mesafede Tanrı Dağı eteklerindeki Taş Döbö köyü yakınlarında yer alan Ata-Beyit Ulusal Tarih ve Anıt Kompleksi’nde 14 Haziran’da defnedildi.
Yazarın eşi Maria Aytmatova da 4 Nisan 2021’de Bişkek’te tedavi gördüğü hastanede Kovid-19 nedeniyle 79 yaşında vefat etti ve Ala-Arça Devlet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Aytmatov’un bazı eserleri ve ödülleri
Dünya çapında milyonlarca okuyucuya ulaşan Aytmatov’un eserleri, 176 dile çevrildi ve 128 ülkede yayımlandı.
Son romanı “Dağlar Devrildiğinde-Ebedi Nişanlı” adlı eseri 2007’de okuyucuyla buluşan Aytmatov’un 1956’da “Zorlu Geçit”, 1958’de “Cemile”, 1962’de “İlk Öğretmenim”, 1963’te “Elveda Gülsarı” ve “Toprak Ana”, “Dağlar ve Steplerden Masallar”, 1964’te “Kızıl Elma”, 1970’te “Selvi Boylum Al Yazmalım”, 1973’te “Fuji-Yama”, “Beyaz Gemi”, 1977’de “Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek”, 1980’de “Gün Olur Asra Bedel”, 1986’da “Dişi Kurdun Rüyaları”, 1990’da “Cengiz Han’a Küsen Bulut”, 1995’te “Kassandra Damgası” adlı kitapları yayımlandı.
Ünlü edebiyatçı, 1985’te Hindistan Javaharlal Nehru Ödülü, 1988’de Japonya Doğu Felsefesi Enstitüsü Akademi Ödülü, 1994’te Avusturya Avrupa Edebiyatı Devlet Ödülü, 1998’de Friedrich Rueckert Ödülü, 2004’te Alexender Men ve Leo Kopelev Ödülü, 25 Ekim 2007’de Türkiye’nin Türk Dünyası Hizmet Ödülü’nü aldı ve 11 Kasım 2022’de Özbekistan’ın Ali Şir Nevai Ödülü’ne layık görüldü.
Yazar, kabri başında anıldı
Kırgız yazar, yoğun kar yağışına rağmen bilim insanları, meslektaşları, akrabaları, ailesi ve sevenleri tarafından kabri başında da anıldı.
Rusya Edebiyat Tarihi Devlet Müzesi, Kırgız Milli Kütüphanesi bünyesindeki Kırgızistan-Türkiye Cengiz Aytmatov Kültür Merkezi’nde, Aytmatov’un eser ve fotoğraflarından oluşan özel bir sergi açtı.
Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi de Aytmatov’un eserleri üzerinden Türk Dünyası’na bıraktığı izleri taşıyan resim sergisi ve panel tertip etti.