İLİMİZ KIYILARINDAKİ SULAK ALANLARA BİR BAKIŞ – 1
Balıkesir’in iki denize kıyısı olmak hasebiyle Türkiye coğrafyasında özel bir yeri vardır. Kıyılar her bakımdan doğal zenginliklerdir. Tarihi dönemlerde doğal limanlar olarak ve balıkçılık faaliyetlerinde kullanılmıştır. Fakat XX. Yüzyılda kıyı kullanımına turizm faaliyetleri de dahil olmuştur. Bu durum insanların kıyılara hücümuna, kıyı yağmasına ve yerleşmesine yol açarak kıyı kullanımında problemler ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Türkiyenin yuvarlak olarak 8000 km kıyısı vardır. Kıyılarımız Hopa’dan İskenderun’a kadar nüfusumuzun hücumuna uğramış, gelişi güzel kullanılmış ve yağmalanmıştır. Meydana gelen büyük problemler neticesinde kıyılarla ilgili bir kanunun çıkartılması zaruret haline gelmiştir. 3621 sayılı bu kanun 4.4.1990 tarihinde çıkmış ve resmi gazetede yayınlanarak 17.4.1990 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Tabii biraz iş işten geçtikten sonra . Bu kanunun 4. maddesine göre deniz ve karanın birleştiği kıyı çizgisinden karaya doğru 100 m .olan mesafe içindeki alan (Sahil şeridi)nin 50 m.si mutlak korunan ve her türlü yerleşmeye kapalı bir alan olarak kabul edilmiştir (md. 5 e ek madde , 1.7.1992, 3830/2).
Türkiye’de kanunlar ya raflarda kaldığı veya sık sık değiştirilerek yaz boz tahtası haline getirildiğinden kıyılarda yerleşmeye kesin kapalı alanları korumak mümkün olmamış ve yapılar denize kadar dayanmıştır. Kanunun bir enteresan tarafı da kıyı ve sahi de farklı kesimlerin saptanmasında uzman coğrafyacılar olan jeomorfologlara yetki verildiği halde, kanunun metninde hiçbir coğrafi kavrama yer verilmemiş oluşudur. Mesela önemli bir kıyı teşekkülü olan ‘delta’dan hiç bahsedilmemiştir. Oysa yedi kıtada uzunluğu yüzbinlerce km olan bir kıyı şeridi vardır. Ve bazı ülkelerin Coğrafya bölümleri bu kıyıları enstitü düzeyinde incelemektedir.
Balıkesir ili kıyıları da bu gibi olaylara sahne olmuş ve olmaya devam etmektedir. Bu yazı kıyı varlığımızın kullanım açısından en problematik oluşumları olan ilimiz sulak alanlarını ve özelliklerini tanıtmak amacıyla kaleme alınmıştır.
Adalar da dahil olmak üzere ilimizin kıyı uzunluğu yaklaşık 300. km kadardır. Bunun 175 km’sini Marmara kıyıları, 125 km’sini de Ege kıyıları oluşturur.
İlin kıyı çizgisi Bandırma’nın Yenice köyü doğusunda Bursa il sınırından başlar, Altınova güneyinde Madra çayı vadisine kadar devam eder. Burası aynı zamanda İzmir ile olan il sınırıdır. Marmara kıyılarında Bandırma ve Erdek körfezleri, Kapıdağ yarımadası, Marmara takımadaları gibbi coğrafi unsurların yanısıra Gönen çayı deltası gibi önemli bir sulak alan mevcuttur.
Ege kıyılarında Edremit körfezi, Sarımsaklı yarımadası, Ayvalık adaları gibi coğrafi ünitelerin yanı sıra Mıhlı çayı, Şahindere, Kızılkeçili (Akçay) ve Zeytinli çayı haliçleri, Edremit çayı, Ilıca deresi, Havran ve Karınca çayları birleşik deltası ve Dalyan lagünü, Karakoç deresi ağzı ve Madra çayı deltası gibi sulak alan oluşumları yer alır.
Bütün bunların oluşumları nasıldır, halihazır durumları nedir, nasıl kullanılmıştır ve nasıl kullanılmalıdır soruları üzerinde durulacak ve açıklanmaya çalışılacaktır.
Marmara Denizi Kıyılarındaki Sulak Alanlar
1-Belkıs Tombolosu Bataklığı
İlin Bursa sınırından Kapıdağ Yarımadası başlangıcına kadar olan kesimde hiçbir sulak alan oluşumu yoktur. Ancak Yarımadayı karaya bağlayan kesim (Belkıs tombolosu), bir sulak alandır. 1 Burada bataklık karakterinde bir sazlığın varlığı söz konusudur.
Kapıdağ yarımadası bir granit (Granodiyorit) domu (kubbemsi şekilli) olduğundan kolay aşınır ve bolca kum hasıl eder. Dalgalar ve kıyı akıntıları bunları hakim rüzgar istikametinde sürükleyerek kıyıya yığar. Neticede kumsallar, kıyı kumulları, kıyı okları, kıyı kordonları, koy setleri ve lagünler oluşur.
Bandırma körfezinde hakim rüzgar poyrazdır. Kuzeydoğudan güneybatıya eser. Erdek körfezi ise karayele (kuzeybatı rüzgarı) ve lodosa açıktır. Batı ve güneybatıdan doğu veya kuzeydoğuya doğru veya kuzeybatıdan güneydoğuya eser. Bandırma körfezinde kıyı akıntısı hakim rüzgar istikametindedir. Hasıl olan kumlarla tombolonun doğu şeridi oluşmuştur. Erdek körfezinde ise bazen doğu ve kuzeye bazen de güneye doğru olan kıyı akıntıları tombolonun batı şeridini oluşturmuştur. Neticede aradaki kısım tamamen dolmamış ve bataklık (sazlık) halinde kalmıştır.Fakat Bandırma körfezindeki akıntının tombolonun oluşumunda daha etkili olduğu anlaşılmaktadır.
Tombolonun orta kesimini işgal eden bataklığın alanı 1 km² kadardır . DSİ 1957 yılında bataklığı kurutmak için bir kanal açmışsa da bu kanal dolarak işlevini kaybetmiştir.2 Doğu sahilden kumlar rüzgarlar vasıtasıyla içeriye doğru hareketine devam etmekte ve bataklık yavaş yavaş dolmaktadır. Sazlar (Phragmites) bataklığın başlıca bitki örtüsünü oluşturmaktadır.
Yakın bir jeolojik geçmişte (10 000 yıl) ) Kapıdağ bir ada idi. Zamanla oluşan iki kıyı oku ile karaya bağlandı. Bu mevkide antik Kyzikos (Belkıs) şehri kurulmuştur. (M.Ö.700). Tombolo o tarihlerde teşekkül etmiş durumdaydı. Fakat kordonlar arasındaki alan daha tam olarak dolmamıştı. M.Ö. 334 yılında şehri ele geçiren İskender, iki körfezi birbirine bağlayan bir kanal açtırır. Kyzikosun iki limanı olduğu belirtilir. Bu kanal limanlar arasındaki geçişi sağlıyordu. Kyzikos’un sönmesinde limanlarının dolmasının da rolü olduğu belirtilmektedir. 2
2-Gönen Çayı Deltası
Gönen çayı , Kazdağları silsilesinin kuzey yamaçlarından doğar. 134 km uzunluğa sahiptir. Önemli kolları da bu silsileden gelir. Gönen çayı rejim olarak çok düzensizdir. Yazın kuruma derecesine gelir fakat kış sonları ve ilkbahar başlarında büyük taşkınlar yapabilir. Aşındırma gücü çok yüksektir.
Gönen çayı deltası 28 km² yüzölçümündedir. Delta mıntıkasına Tahirova adı da verilmektedir. Deltanın doğu ve batı ucu arasındaki kıyı uzunluğu 13 km dir. 3 Kıyı kumsaldır. Ana mecranın doğusunda kum bandının genişliği 37 m, batısında 13 m dir. Deltanın büyümesi doğuya doğrudur. Delta, akarsuyun taşıdığı malzemelerle (alüvyon) dolmakta olan deniz alanıdır. Akarsular deltalarda kollara ayrılmış durumdadır. Gönen çayı da deltasında kollara ayrılmıştır. Bataklıklar, terkedilmiş yataklar, lagünler teşekkül etmiştir, Delta alanında biri doğu kesimde diğeri de batı kesimde olmak üzere iki lagün vardır. Deltalardaki lagünler deniz suyunun tabii bir kanaldan göle girdiği tatlı suyun dışarı çıktığı, suları az tuzlu geçici göllerdir. Zamanla dolar, alanı devamlı değişir. Gönen çayı deltasında ana mecranın batısındaki göle Tahir gölü (Köremin gölü, 0.23 km²) denir. Ana mecranın doğusundakine de Yarıntı gölü ( 0.13 km²) denir.
Taşkın zamanlarında akarsular yatak değiştirirler. Bu nedenle terkedilmiş mecralar oluşur. Ana mecranın batısında böyle bir terkedilmiş yatak vardır. Doğal bitki örtüsü sazlıklardır. Gönen çayının yukarı kesimine inşa edilen Gönen barajı 1997 yılında hizmete girmiştir. Bu baraj taşkın önleme ve sulama amaçlı olup aynı zamanda bir hidroelektrik santralidir.
Gönen çayı deltasının doğu ucunda, kıyıda Bandırma’nın Misakça köyü vardır. Bu köy deltanın kendine ait arazisinde, 2000 dönümde çeltik (pirinç) ziraati yapmaktadır. Pirinç ziraatinin deltadaki mazisi pek eskilere uzanmaz. Osmanlı devleti döneminde tütün ziraati yapılan Gönen ovasında, Cumhuriyet döneminde (1980), deltada çeltik ziraati yapılmaya başlanmıştır. Bu ürün deltanın fiziki şartlarına ve yöre iklimine uygundur. Ancak ovada ve deltada akarsu çok kirlenmiş durumdadır. Çeltik tarlaları bu suyla sulanır.
Delta alanında köy olarak başka bir yerleşme bulunmamaktadır. Ancak batıda kıyıda Denizkent adı verilen tatil beldesi vardır. Tarımla uğraşmazlar. Bunun dışında deltada evvelce, bazı özel çiftlikler vardı.
Deltanın esas önemli yerleşmesi Tahirova Tarım işletmesidir. II. Abdülhamit zamanında Almanlar tarafından modern ziraati öğretmek amacıyla kurulmuştur. Cumhuriyet döneminde 1957 yılında Türk -Alman Örnek çiftliği haline getirilmiştir. Almanlar 20 yıl burada teknik ziraati öğretmişlerdir. 1977 de faaliyetlerine son vermişlerdir. Daha sonra Devlet Üretme çiftliği haline gelmiştir. 1984 te bütün üretme çiftlikleri kamu iktisadi teşebbüsü haline getirilince burası da Tahirova Tarım İşletmesi adını almıştır. 2012 yılında Anadolu Etap holding grobuna 30 yıllığına kiraya verilmiştir. Çeltik başta olmak üzere çeşitli tarla ürünleri ve tohumluk yetiştiren, büyükbaş hayvancılık yapan bu müessese de artık sadece meyva yetiştirileceği ve meyva suyu fabrikası kurulacağı ifade edilmiştir. 4
Tahirova çiftliği iklim, toprak ve topoğrafya bakımından ziraate son derece elverişli bir alandır. 10 000 dönüm araziye sahiptir. Delta tamamen çeltik ziraatine tahsis edilmiştir. Gönen ovasıyla birlikte Türkiye’nin en önemli üretim yörelerinden biridir. 5
1-Ardel, A. ; İnandık,H.(1957), Kapıdağ Yarımadası Berzahı (Belkıs Tombolosu), İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi sayı. 8, İstanbul.
2—Soykan,A.; Cürebal, İ.;Kızılcaoğlu, A. (1998),Belkıs Tombolosunun Jeomorfolojik ve Uygulamalalı Jeomorfolojik Özellikleri, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , sayı 1, Balıkesir.
3-Kurt, Sümeyra(2013), Marmara Denizi Güney Kıyılarının Jeomorfolojisi,Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, İstanbul.
4-İnan, H.; Yaşar, O. (2015),Tarım İşletmelerinin Sosyo-Ekonomik Etkilerine yönelik Bir İnceleme: Tahirova Tarım İşletmesi, Marmara Coğrafya Dergisi, Sayı 32, İstanbul.
5-Özşahin, E. (2008), Gönen Ovasında pirinç Tarımı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 18; ELAZIĞ.
