Türkiye’de doğal olarak yetişmekte olan birkaç çeşit zambak vardır. Bizim yazımıza konu olan tür ak zambak veya beyaz zambaktır(Liliumcandidum): soğanlı bir bitki olup, Türkiye’de 8-10 kadar zambak türü vardır. Ak zambak Balıkesir’in alâmet-i farikalarından biridir. Bu şehir bir zamanlar zambak kolonyası ile meşhurdu.
Akzambak, görünüş itibariyle estetik, fevkalade güzel kokulu bir çiçektir. Beyaz renkli, geriye doğru kıvrık iri taç yaprakları ve uzun bir çiçek sapı vardır. Zeminden itibaren 1 m’ye kadar yükselebilir. Akdeniz iklim şartlarında yetişir.Güneybatı Anadolu’da daha yaygındır.1
Bir de kırmızı zambak (Liliummartagon) vardır. Batı Karadeniz bölgesinde tabii olarak yayılış gösterir. İnebolu’da çalıştığım yıllarda bir öğretmen arkadaşın, Azdavay ilçesine bağlı köyüne (Sarnıç köyü) misafirliğe gitmiştik. Göknar ormanları arasında bir köydü. Dolaşmak için dışarı çıktığımda ormanın yanına kadar gittim, oracıkta bu güzel çiçeği gördüm. Defterime kaydettim.
Fakat ak zambağı, o kadar dolaşmama rağmen Balıkesir ilinde müşahade etmek mümkün olmadı. Ancak ilde bulunduğuna dair kuvvetli kanıtlar var. Bunlardan biri şehrin civarına ait 1/ 25 000 ölçekli 1958 baskılı paftalardan birinde gözüme çarpan “ Zambaklı dere” adı. Bu akarsuKöteyli köyünün biraz güneyine düşmektedir.
Ak zambağa ait gözden geçirdiğim bazı yüksek lisans tezlerinden Kepsut civarında rastlanmış olduğu bilgisine ulaştım. Ayrıca Kazdağı Milli Parkı içinde Şahindere kanyonunda, bu çiçeğe ait çektiği bir fotoğrafı, Milli Park’ta görevli olarak çalıştığı yıllarda oğlum İhsan Sönmez bana göndermişti. Bu ip uçlarından, Ak zambağın Balıkesir ilimdeki yayılışı bakımından şu neticeleri çıkarmak mümkündür. Balıkesir ilindeki varlığı resmen literatüre geçmişmidir bir malumat edinemedim, fakat evvelce ilin her tarafına yayılmış olduğuna tam kanaatim var.
***
Peki nasıl oldu da yok olma derecesine geldi. Çünkü halk, böylesine güzel çiçekleri, soğanlı olsun olmasın, köküyle söker ve bahçesine götürür diker. Hatta sökerek pazarda satar. Mesela siklamenin (Cyclamenhederifolium) pazarda satıldığına çok şahit olmuşumdur. İşteak zambak da fazla yolunmasından, sökülüp koparılmasından dolayı yok olma derecesine gelmiştir. Esas sebep budur. Çok ücra vadilerde , insan ayağının az bastığı yerlerde belki hala varlığını koruyordur. Artık biz ak zambak için Şahindere kanyonunun uçurumlarının son sığınak olduğunu biliyoruz. 2
Halk tarafından aşırı derecede kökleriyle birlikte sökülerek nesli ilimizde tükenen ve tükenmekte olan gösterişli, güzel ve ekonomik kıymete sahip çiçekler arasında şakayık, nergis ve salepidesayabiliriz.
Şakayıkın, ilimizde iki çeşidi bulunur. Biri, iri al renkli çiçeklere sahip Paeoniaperegrina, diğeri de vişneye çalan kırmızımsı çiçekli Paeoniamascula. Bunlardan ikincisinin Balıkesir için literatüre geçmiş kaydı vardır. Kazdağı’nda ve Ulus dağında yayılış gösterir. Kazdağı’nda halk buna ayıgülü der. P. peregrinaise Korucu dağlarında yayılış gösterir. Ancak Balıkesir için resmen literatürekaydedilmişmidir bilmiyorum. Fakat ben kendim arazide bizzat gördüm ve fotoğrafını çekmiştim.
***
Nergis (Narcissustazetta ) çiçeği de ilimizde yok olmak üzere olan bir türdür. Bu çiçek, koku bakımından belki de dünyanın en güzel kokulu çiçeğidir. Renk ve biçim olarak da fevkalade güzeldir. Soğanlı bir bitkidir. İlimizde varlığının kayda geçmediğini sanıyorum. Arazi çalışmalarımda maalesef bu güzel çiçeğe hiç rastlamadım. Fakat şehir içinde, Şeyh Lütfullah camisinin haziresinde bir kış günü bir mezarın üzerinde gördüm ve fotoğrafını çektim. Nergis kışın soğuk periyodda açan bir bitkidir. Daha sonraki yıllarda onu aynı yerde bir daha göremedim. Zaten caminin restorasyonunda hazire baştan aşağı elden geçirilmişti.
Siklamen (Cyclamen)türü yokolmamışşa bile azalmaya yüz tutmuştur. Zira yumru köklü bu bitki de aşırı derecede sökülmektedir.
Lâle türleri de sökülmeye devam etmektedir. Kazdağı’nın endemik türü sarı lâle(Tulipasylvestris) büyük tehlike altındadır.
Halkımızın salep adını verdiği ve yumru kökleri içeçek olarak ve dondurmacılıkta kullanılan orkideler , ilimizin kaybolmakta olan floristik zenginlikleri arasındadır. Bunlardan en çok tesadüf edilenleri orchis ve ophyris (arıçiçeği) olmak üzere iki çeşittir. Aşırı derecede sökülmeye maruz kalmaktadırlar.
***
Botanik turizmi (Ekoturizm) açısından da pek değerli varlıklar olan bu bitkilerin ak zambak başta olmak üzere hayatlarının devamını sağlamak için birkaç yol vardır. 3
Öncelikle kültüre almak, mesela ak zambak için bu mümkündür ve bazı çiçekçiler tarafından yetiştirilmektedir. Diğer türler için de bu çalışmalar yapılabilir.
İkinci yol olarak bunları şehir peyzajında yani park ve bahçelerde kullanabiliriz. Mis gibi kokan harikulade güzel olan bu çiçekleri şehrimizin yeşil alanlarında görmek ve seyretmek insanlara saadet verir.
Son olarak ilimizin bu nadide varlıklarını botanik bahçemize kazandırmanın yollarını aramalıyız. Ak zambak, nergis, lâle, orkideler, siklamenler, şakayıkların yetiştirildiği, bu mucize görseller botanik bahçemizin en çok sevilen ve en çok seyredilen, mutluluk aşılayan ilgi çekici varlıkları olacaktır.
1-Emecen, A.A.;Pirhan, A.F.; Ocak, A.; Yıldırım, H. (2014), Ak Zambak (Liliumcandidum) Tür Koruma Eylem Planı, T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı , Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, IV Bölge Müdürlüğü, İzmir Şube Müdürlüğü, Kasım 2014, İzmir, 2014.
2-Sönmez, S. (2006), Botanik Turizmi Potansiyeli Bakımından Balıkesir İli, Balıkesir Ulusal Turizm Kongresi 20-22 Nisan 2006, Bildiriler Kitabı, Balıkesir , 2006.
3- a.g.e.