Akaryakıt fiyatlarında yarından itibaren geçerli olması beklenen zam öncesinde Türkiye’de son zamanlarda yükselişine hız kazandıran fiyatların nasıl belirlendiğini ve bu artışın sebeplerini Avrupa’daki fiyatlar ile kıyaslayarak inceledik.
Benzin ve motorine geçtiğimiz hafta zam gelmişti. Yaklaşık 4-5 gün önce gelen bu zammın ardından hemen bir zam haberi daha aldık. Bu kapsamda 21 Mart 2024 tarihi itibarıyla benzine 1 lira 50 kuruş, motorine ise 1 lira 30 kuruş zam gelmesinin beklendiği bildirildi.
Arka arkaya gelen zamlara gösterilen gerekçe ise brent petrol ve döviz fiyatlarındaki yükseliş oldu. Ancak brent petrol fiyatı tüm dünyada dalgalanma gösterirken fiyat dalgalanmalarını Türkiye kadar yaşayan ülkelerin sayısı pek de fazla değil. Yani diğer ülkelerde sınırlı şekilde artış ya da düşüş görülse de, Türkiye’de görülen arka arkaya zamlar dünya geneline yayılmış bir uygulama değil. Peki bunun sebebi nedir?
Türkiye’de son 1 yılda benzin ve motorin fiyatları ikiye katlandı
Geride bıraktığımız 12 aylık dönemde Türkiye’de benzin ve motorin fiyatları ikiye katlandı. Daha spesifik bir bakışla, 2023 yılı mart ayından bu yana Türkiye’de benzine yüzde 105, motorine ise yüzde 100 zam geldi. (Bu oranların pompa fiyatları üzerinden belirlendiğini belirtmekte fayda var.)
Gelmesi beklenen yeni zamlarla bu yüzdenin daha da artacağı aşikar iken söz konusu artışın sebebini anlamak için ise öncelikle Türkiye’de benzin ve motorin fiyatlarının nasıl belirlendiğine bakmak gerekiyor.
Türkiye’deki benzin ve motorin fiyatları nasıl belirleniyor?
Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun (EPDK) bu konuda hakkındaki kaynaklarına göre Türkiye’de benzin ve motorin pompa fiyatlarında belirleyici olan üç unsur bulunmakta.
Bunlardan ilki uluslararası piyasalarda oluşan ürün fiyatı, ikincisi rafinerici, dağıtıcı ve bayilerin marjları, üçüncüsü ise katma değer vergisi (KDV) ve özel tüketim vergisi (ÖTV) toplamından oluşan vergidir. Burada belirleyici unsurlardan biri de dolar kurudur.
Gümrüksüz rafineri fiyatı hesaplanırken Akdeniz – İtalyan piyasasında yayınlanan CIF Akdeniz ürün fiyatları anlamına gelir. Günlük CIF Akdeniz fiyatının günlük dolar kurundaki değişim ile değerlendirilmesiyle gümrüksüz rafineri tavan satış fiyatı oluşur. Bu fiyata yukarıdaki kalemlerin de eklenmesi ile pompa fiyatına ulaşılır.
Burada ilginç olan noktalardan birisi Akdeniz – İtalyan piyasasında son bir yıldaki benzin ve motorin fiyatı değişimi ile Türkiye’deki fiyat değişimi kıyaslandığında ortaya çıkmaktadır. Akdeniz – İtalyan piyasasında son bir yılda benzin fiyatı yaklaşık yüzde 5,5; motorin fiyatı ise yaklaşık yüzde 3 artmıştır. Türkiye’deki fiyatların belirlenmesinde baz alınan piyasada artışlar bu oranda iken Türkiye’deki pompa fiyatlarına benzinde yüzde 105; motorinde ise yüzde 100 zam yansıması normalin dışında kabul edilmelidir.
Yukarıda belirtildiği gibi dolar/TL değişimi buradaki belirleyici unsurlardandır. Örneğin benzin ve motorin fiyatı dolar cinsinden düşmesine rağmen dolar kurundaki artış oranı daha yüksekse pompa fiyatı artacaktır. O halde Türk lirasının dolar karşısındaki değer kaybı, akaryakıt pompa fiyatlarındaki artışların sebeplerinden biridir. Dolar/TL çaprazının son 12 ayda yüzde 70 arttığı düşünülürse, pompa fiyatlarındaki artışın sebeplerinden birinin burada olduğu anlaşılır.
İkinci büyük sebep ise ÖTV’dir. Kapsamı çok geniş olan ve bu sebeple geniş bir yelpazede uygulanabilen ÖTV, akaryakıt fiyatlarına da yansıtılmaktadır. Önceden yüzde 200 artırılan akaryakıt fiyatlarına yansıyacak ÖTV oranı 2024 yılı başında da yüzde 25,6 oranında artırıldı.
Türkiye ve Avrupa’da akaryakıt fiyatları
Aslında Türkiye’deki akaryakıt fiyatlarının, euro bazında Avrupa’daki diğer ülkelere kıyasla hayli düşük olduğu görülüyor. 2024 yılı mart ayı dikkate alındığında Almanya’da 95 oktan, 98 oktan ve dizel benzinin litre fiyatlarının sırasıyla 1,84, 1,94 ve 1,75 euro olduğu görülürken Hollanda’da 2,17, 2,31 ve 1,96 euroluk fiyatlar göze çarpıyor. Türkiye’de ise 95 oktan, 98 oktan ve dizel benzinin litre fiyatları sırasıyla 1,17, 1,18 ve 1,18 euro.
Ancak, burada saatlik ücretle alım gücündeki farkı dikkate almak ve Türkiye yüzde 65’lik yıllık enflasyon ile boğuşurken Almanya’da yıllık enflasyonun yüzde 2,5 olduğunu hatırlatmak gerekiyor. Almanya örneğiyle devam etmek gerekirse, saatlik brüt asgari ücretin 12,41 euro olduğu ülkede bu parayla 6,75 litre 95 oktan benzin alınabilirken; saatlik brüt asgari ücretin 88,90 lira olduğu Türkiye’de, bu parayla yaklaşık 2,11 litre 95 oktan benzin alınabilmektedir.
Özetle, diğer ülkelerde gümrüksüz rafineri fiyatının üzerine rafinerici, dağıtıcı ve bayilerin marjları ve KDV eklenerek oluşturulan fiyatlara ek olarak Türkiye’de dolar/TL değişiminin ve ÖTV’nin eklenmesi ve yüksek enflasyonun etkisi pompa fiyatlarındaki büyük değişimin sebebidir.